Podkarpacie to kluczowy, obok francuskiej Tuluzy i hiszpańskiej Andaluzji, ośrodek „skrzydlatego” przemysłu w Europie. Lotnicze tradycje sięgają tu lat 30. XX wieku, a obecnie większość polskiej produkcji w branży powstaje w tym województwie. To solidne podstawy, by uznać, że „Lotnictwo i kosmonautyka” jest inteligentną specjalizacją regionu.
Bogata historia firm przemysłu lotniczego, rosnąca liczba przedsiębiorstw oraz wysoki potencjał badawczo-rozwojowy stanowią o konkurencyjnej przewadze Podkarpacia, zarówno w skali kraju, jak i Europy. Ponadto aktywna współpraca w klastrach oraz rozbudowany system kształcenia kadr dla przemysłu pozwoliły na to, że „Lotnictwo i kosmonautyka” mogły stać się pierwszą inteligentną specjalizacją regionu.
Produkcja lotnicza Podkarpacia ma blisko 90 lat tradycji, jej początki sięgają budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. W latach 30. XX wieku powstały: Wytwórnia Silników w Rzeszowie oraz Państwowe Zakłady Lotnicze w Mielcu. Dawna WSK „PZL-Rzeszów” obecnie Pratt & Whitney Rzeszów S.A., jest światowej klasy producentem silników lotniczych do śmigłowców oraz samolotów cywilnych i wojskowych. Z kolei PZL Mielec, będący częścią koncernu Lockheed Martin, produkuje m.in. helikopter S-70 Black Hawk oraz samolot M28. Podobnie jak pozostałe duże spółki lotnicze na Podkarpaciu, m.in. Safran Transmission Systems Poland, MTU Aero Engines Polska czy MB Aerospace tworzą zręby ekosystemu przemysłu lotniczego w regionie. Pozostała jego część to równie ważne mniejsze zakłady, a nawet rodzinne firmy, produkujące i dostarczające komponenty dla najważniejszych globalnych firm lotniczych. Przedsiębiorstwa branży lotniczej na Podkarpaciu należą do największych eksporterów w regionie, a wśród najważniejszych produktów sprzedawanych za granicę są silniki turboodrzutowe i turbośmigłowe.
Firmy działające w obszarze Inteligentnej specjalizacji (IS) „Lotnictwo i kosmonautyka” zlokalizowane są głównie w centralnej, północnej i zachodniej części województwa. Ich wieloletnia współpraca zaowocowała kilkoma inicjatywami klastrowymi. Kooperacja ułatwia im zdobywanie nowych rynków i tworzenie powiązań między dostawcami.
W regionie działają dwa klastry o zasięgu międzynarodowym. Pierwszy z nich to założone w 2003 roku Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza w Rzeszowie. Klaster zrzesza około 200 podmiotów, w tym przedsiębiorstwa, uczelnie, ośrodki badawcze oraz dwie Agencje Rozwoju Regionalnego. To od lat Krajowy Klaster Kluczowy, co oznacza, że jego działalność ma istotne znaczenie dla gospodarki kraju, jest też konkurencyjnym graczem na arenie międzynarodowej. Współpracując z podkarpackimi uczelniami i szkołami zawodowymi, zabiega o dobrze wykwalifikowane kadry dla swoich członków.
Klastrem o nieco mniejszym zasięgu, ale również odrywającym istotną rolę w rozwoju regionu jest Podkarpackie Powiązania Kooperacyjne – Klaster Lotnictwa Lekkiego i Ultralekkiego. Zrzesza on niemal 40 podmiotów, w tym firmy, jednostki naukowo-badawcze oraz otoczenia biznesu, współpracuje także z klastrami z zagranicy. Ostatnie lata przyniosły dynamiczny rozwój branży bezzałogowych statków powietrznych na Podkarpaciu. Od 2015 roku działa Klaster Systemów Bezzałogowych, zrzeszający producentów dronów, firmy świadczące usługi z ich wykorzystaniem oraz szkoleniowe. Drony wykorzystywane są zarówno do celów cywilnych, jak i militarnych, a katalog ich zastosowań systematycznie rośnie. To sprawia, że potencjał tej branży ma coraz większe znaczenie dla rozwoju gospodarczego regionu. Podobnie, jak drugi obszar inteligentnej specjalizacji – czyli kosmonautyka.
W Rzeszowie mieści się jeden z dwóch oddziałów terenowych Polskiej Agencji Kosmicznej (POLSA). To rządowa jednostka, której zadaniem jest m.in. wspieranie polskiej gospodarki i instytucji publicznych w dostępie do infrastruktury satelitarnej, a także wspieranie rozwoju przemysłu kosmicznego oraz przedsiębiorstw w pozyskiwaniu funduszy z Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA).
W ramach projektu ESA BIC Poland na Podkarpaciu rozpoczął działalność inkubator wspierający rozwój startupów z branży kosmicznej. Mieści się w Parku Naukowo - Technologicznym „Aeropolis” w Jasionce i jest jednym z dwóch polskich inkubatorów, należących do sieci takich placówek, utworzonych w Europie z wykorzystaniem środków krajowych oraz Europejskiej Agencji Kosmicznej. Przedsiębiorstwa z terenu województwa podkarpackiego już angażują się w produkcję kosmiczną - m.in. firma Ultratech sp. z o.o. z Sędziszowa Małopolskiego produkuje części do rakiety ARIANE 5.
W listopadzie 2021 roku na Podkarpaciu powstał Klaster Technologii Kosmicznych utworzony przez 20 partnerów. Wśród nich jest m.in. spółka Skarbu Państwa Exatel, firmy Scanway, Astri Polska, Astronika, Centrum Badań Kosmicznych, Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych, Łukasiewicz Sieć Badawcza, Podkarpackie Centrum Innowacji, Polska Grupa Zbrojeniowa, Politechnika Rzeszowska, Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego. Głównym celem tej inicjatywy ma być stworzenie polskiej oferty w dziedzinie technologii kosmicznych i satelitarnych.
Podkarpacie jest wybierane przez kolejne firmy lotnicze nie tylko z powodu dużej koncentracji przedsiębiorstw tej branży, ale także ze względu na współpracę z regionalnymi uczelniami i zaplecze kadrowe. Przedsiębiorstwa, zwłaszcza zrzeszone w klastrze Dolina Lotnicza, tworzą klasy patronackie w podkarpackich szkołach, a współpracując ze nimi mają wpływ na modyfikację programów nauczania pod potrzeby tej branży. Uczelnie kształcące kadry dla przemysłu lotniczego to Politechnika Rzeszowska oraz Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Wydział Budowy Maszyn i Lotnictwa Politechniki Rzeszowskiej prowadzi kształcenie m.in. na kierunku Lotnictwo i kosmonautyka, specjalność pilotaż i awionika. Uczelnia dysponuje też szerokim zapleczem technicznym i naukowym w zakresie lotnictwa, to m.in. Uczelniane Laboratorium Badań Materiałów dla Przemysłu Lotniczego. Politechnika Rzeszowska jest inicjatorem i koordynatorem Centrum Zaawansowanych Technologii AERONET, skupiającego się na badaniach, wdrażaniu i komercjalizacji nowych technologii dla przemysłu lotniczego. Działania naukowe firm klastrów lotniczych realizowane są także we współpracy z Siecią Badawczą Łukasiewicz – Instytutem Lotnictwa.
Lotnictwo i kosmonautyka należą do najbardziej innowacyjnych i zaawansowanych technologicznie gałęzi przemysłu. A rozwiązania zaprojektowane dla tych branż są coraz powszechniej implementowane w innych sektorach gospodarki. Przed firmami lotniczymi pojawiają się wciąż kolejne wyzwania i możliwości. Dlatego pracują z uczelniami nad nowoczesnymi materiałami i innowacyjnymi technologiami. Chociażby druk 3D znajduje coraz częstsze zastosowanie, pozwalając na redukcję wagi samolotów i pojazdów kosmicznych.
Duży wpływ na rozwój sektora będą miały cele określone przez Unię Europejską w ramach Zielonego Ładu. Zakładają zmniejszenie szkodliwego oddziaływania przemysłu lotniczego oraz redukcję emisji gazów cieplarnianych do 2030 roku o 55 % w porównaniu z poziomami z lat 90. Poza tym kurczą się naturalne zasoby paliw kopalnianych, więc przemysł i nauka pracują nad całkiem nowymi technologiami. Jedną z szans może być wykorzystanie wodoru w silnikach lotniczych, co wymaga nowych konstrukcji samolotów i technologii.
Podkarpacie sukcesywnie inwestuje również w infrastrukturę wspierającą przemysł lotniczy, w tym w rozbudowę Portu Lotniczego „Rzeszów-Jasionka” im. Rodziny Ulmów. Dzięki dofinansowaniu unijnemu powstał nowoczesny terminal pasażerski służący obsłudze podróżnych. Samorząd sfinansował budowę nowej linii kolejowej prowadzącej z Rzeszowa do lotniska. Planowane są kolejne inwestycje m.in. budowa drugiego etapu drogi kołowania, która byłaby równoległa do drogi startowej, a także przebudowa drogi startowej. Spółka LOT Aircraft Maintenance Services buduje w Jasionce jedną z największych i najnowocześniejszych baz obsługi technicznej samolotów w Europie.